Tercjarz nr 08/2019

 

Wstrzemięźliwość w ujęciu franciszkańskim

 

Wstęp

Każdy człowiek, zarówno wierzący, jak i ateista, kieruje się w życiu określonymi wartościami. Chrześcijanin na pierwszym miejscu w swoim życiu stara się stawiać Boga i swą hierarchię wartości opiera przede wszystkim na przykazaniu miłości. Ktoś, kto nie uznaje Boga, również buduje swoje życie na wartościach, np. prawdzie, szacunku, wolności itd., tylko nie dostrzega, że tak naprawdę mają one swoje źródło w Bogu. Niejednokrotnie zdarza się, że człowiek popełniając błąd pars pro toto, w wartościach, lub mówiąc inaczej, w środkach zmierzających do celu, upatruje sam cel. W ten sposób żyje wartościami dla nich samych, praktykuje cnoty religijne, zatrzymując się na samym trudzie ich pogłębiania, stosuje się rygorystycznie do zasad moralnych, nie uświadamiając sobie, że tak naprawdę cały wspomniany, duchowy wysiłek, ma prowadzić go do Boga, który jest miłością, do pogłębiania relacji z bliźnim oraz do lepszego poznania samego siebie. Taki jest główny sens wzrostu duchowego człowieka. W przeciwnym razie praktyki religijne stają się sztuką dla sztuki.

Wydaje się, że niekiedy w sposób nieodpowiedni, może nawet zbyt radykalny, jest rozumiana i praktykowana przez osoby wierzące tytułowa wstrzemięźliwość, dlatego niniejsza refleksja ma za zadanie przedstawić Franciszkowe spojrzenie na praktykowanie wstrzemięźliwości i jego duchową intuicję odnośnie do sensu szeroko rozumianego umartwiania siebie.

 

Bonum contra malum

Człowiek wierzący, który przestrzega przykazań i stara się żyć w przyjaźni z Bogiem i bliźnim, zauważa w życiu duchowym przynajmniej dwie ważne prawidłowości. Z jednej strony mocno doświadcza, że bycie dobrym nie przychodzi mu łatwo, że postępowanie według określonych wartości wymaga konkretnego i wcale niemałego wysiłku. Jest piękne, przynosi poczucie wewnętrznego pokoju i wewnętrznej duchowej satysfakcji, ale wymaga zaangażowania ze strony człowieka oraz swoistej samokontroli i dyscypliny moralnej. Z drugiej strony boleśnie doświadcza, że nawet przy pełnym zaangażowaniu i dobrych chęciach prowadzenia w pełni chrześcijańskiego życia czyni zło i często popełnia te same błędy, których się wstydzi i których za każdym razem bardzo żałuje. Zadaje sobie tym samym pytanie: jak to możliwe, że nie czyni dobra, którego chce, a czyni zło, którego nie chce? I powtarza w duchu, znane już od starożytności, zdanie: video megliora proboque deteriora sequor (widzę to, co dobre,czynię niestety to, co złe, co gorsze)

.

Tę prawidłowość dostrzegał już św. Paweł. W Liście do Rzymian pisze: „Jestem świadom, że we mnie, to jest w moim ciele, nie mieszka dobro; bo łatwo przychodzi mi chcieć tego, co dobre, ale wykonać – nie. Nie czynię bowiem dobra, którego chcę, ale czynię to zło, którego nie chcę. Jeżeli zaś czynię to, czego nie chcę, już nie ja to czynię, ale grzech, który we mnie mieszka. A zatem stwierdzam w sobie to prawo, że gdy chcę czynić dobro, narzuca mi się zło. Albowiem wewnętrzny człowiek [we mnie] ma upodobanie zgodne z Prawem Bożym. W członkach zaś moich spostrzegam prawo inne, które toczy walkę z prawem mojego umysłu i podbija mnie w niewolę pod prawo grzechu mieszkającego w moich członkach. Nieszczęsny ja człowiek! Któż mnie wyzwoli z ciała…”.

Najprawdopodobniej każdy człowiek zgodzi się z Pawłem, że w pewien sposób mieszka w nim i dobro i zło, że te wartości wzajemnie się w nim przeplatają. Co więcej, można śmiało stwierdzić, że taki stan jest niejako normalny, że nie będzie inaczej, a życie duchowe polega na nieustannym dążeniu do tego, by z tych dwóch rzeczy wybierać dobro, a unikać zła. Taka jest zresztą podstawowa zasada moralna wynikająca z synderezy św. Tomasza: bonum est faciendum, malum vitandum (dobro należy czynić, a zła unikać). Dlatego właśnie wstrzemięźliwość, która kojarzona jest z umartwianiem ciała, z radykalizmem i postem, bardzo często jawi się jako doskonałe lekarstwo na zło, jako narzędzie do poskramiania ciała i doskonalenia ducha. I należy przyznać, że tak jest, jednakże pod warunkiem, że wstrzemięźliwość nie stanie się celem sama w sobie, albo co gorsze: przyczyną szkodzenia sobie i innym na zdrowiu fizycznym, psychicznym i duchowym. Można bowiem popaść w skrajność polegającą na zbytnim, wręcz szkodliwym umartwianiu siebie, uważając, że im więcej człowiek sobie odmawia, im bardziej jest wstrzemięźliwy i surowy dla siebie, tym większe zasługi duchowe – i to w sposób automatyczny – sobie zdobywa. Można, oczywiście, charakteryzować się postawą przeciwną, uważając, że wstrzemięźliwość nie jest człowiekowi w ogóle potrzebna i należy żyć pełnią sił, oddając się wszelkim możliwym przyjemnościom. W związku z tym, iż okazuje się, że praktykowanie wstrzemięźliwości nie jest do końca jednoznaczne i proste, należy najpierw spróbować określić jej definicję.

 

Czym jest wstrzemięźliwość?

Człowiek jest istotą duchowo-cielesną i w swym życiu odczuwa zarówno naturalne pragnienie dążenia do Dobra, Prawdy i Piękna, ale również w znaczny sposób doświadcza swych ułomności. Na skutek grzechu pierworodnego natura człowieka oraz jego relacja do Boga, do bliźniego, do stworzonego świata oraz do samego siebie zostały osłabione i odtąd człowiek musi się bardziej starać i pracować nad sobą, aby wspomniane relacje umiejętnie i po Bożemu budować. Bóg, oczywiście, w tym trudzie człowieka nie pozostawia go samego i obdarowuje go wszelkimi potrzebnymi darami i łaskami. Wśród nich znajdują się cnoty, które praktykowane, uzdalniają człowieka do życia w Bożej obecności i, w opartej na miłości, autentycznej relacji do drugiego człowieka i samego siebie.

Teologia duchowości dokonuje określonej systematyzacji i podziału wszystkich cnót, do których należy właśnie wstrzemięźliwość. Jeśli prześledzi się tradycję i historię nazewnictwa poszczególnych cnót, to zauważy się, że wstrzemięźliwość jest również zwana umiarkowaniem i należy do tzw. cnót kardynalnych, czyli głównych.

 

Co to znaczy, że wstrzemięźliwość jest cnotą?

Wstrzemięźliwość – umiarkowanie, zgodnie z definicją zawartą w Katechizmie Kościoła Katolickiego, jest cnotą moralną, która pozwala opanować dążenie do przyjemności i zapewnia równowagę w używaniu dóbr stworzonych. Umożliwia panowanie woli nad popędami i utrzymuje pragnienia w określonych granicach. Osoba wstrzemięźliwa kieruje swoje pożądania do prawdziwego dobra, zachowuje zdrową autodyscyplinę i nie daje się zwieść, by podążać za zachciankami swego ciała.

Praktykowanie cnoty wstrzemięźliwości nie oznacza oczywiście konieczności całkowitego wyzbycia się posiadania wszelkich dóbr, odczuwania jakichkolwiek przyjemności i, co za tym idzie, że wszystkie te rzeczy trzeba uznać za złe i szkodzące rozwojowi duchowemu. Każdy człowiek w sposób naturalny dąży do zachowania własnego życia. Życie jawi się bowiem jako najcenniejsza wartość ze wszystkich wartości ziemskich. Dlatego czymś naturalnym, i w żaden sposób wcale nie złym, jest dla człowieka potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa i dachu nad głową dla siebie i swojej rodziny, zaspokajanie głodu pokarmu, pragnienia napoju, potrzeby snu, czy właściwe kierowanie swoim popędem seksualnym. Co więcej, właśnie dlatego, że są to pragnienia podstawowe dla człowieka, Stwórca złączył potrzebę ich zaspokajania z odczuwaniem przyjemności. W ten sposób człowiek odpowiada właściwym zachowaniem na swoje potrzeby nie tylko z konieczności, ale doświadczając i przekonując się, że służy to jego dobru oraz, że jest to działanie pożyteczne i właściwe. Problem natomiast pojawia się wówczas, kiedy człowiek odwraca porządek rzeczy, to znaczy, kiedy w przyjemności, która towarzyszy zaspokajaniu naturalnych potrzeb i nie jest zła, zaczyna widzieć cel swojego działania. Wówczas dążenie do odczuwania przyjemności staje się jedynym motywem oraz celem zachowania człowieka i tym samym zmienia obiektywną ocenę na moralnie złą. Czym więc należy się kierować w swoim zachowaniu odnośnie do pragnień? Pomocą dla człowieka w pozytywnym odpowiadaniu na własne potrzeby jest właśnie cnota wstrzemięźliwości, ale praktykowana we właściwy, odpowiedzialny sposób.

 

Ujęcie franciszkańskie

Człowiek wstrzemięźliwy zaspokaja swoje potrzeby rozumnie i odpowiedzialnie. Jeden ze znanych autorów duchowości ukazuje potrzebę zachowywania wstrzemięźliwości, stwierdzając, że człowiek nie może pozwolić sobie na brak panowania nad tym, co odczuwa i co dzieje się zarówno w jego duszy, jak i na ciele. Zauważa przy tym, że „oczywiście przyjemniej jest dać się porwać tzw. naturalnym popędom. Na końcu takiej drogi jest jednak tylko smutek i samotność we własnej nędzy”. Dlatego warto przyglądnąć się osobie św. Franciszka i temu, w jaki sposób Seraficki Ojciec praktykował cnotę wstrzemięźliwości.

 

Wstrzemięźliwość u Franciszka

W „Źródłach franciszkańskich” można znaleźć sporo fragmentów, w których zamieszczone są opisy Franciszkowego spojrzenia na wstrzemięźliwość, a nawet słowa samego Franciszka, jakie wypowiadał lub pisał (najczęściej w kontekście umartwiania ciała) na temat praktykowania wstrzemięźliwości.

Przede wszystkim należy zauważyć, że Biedaczyna z Asyżu w stosunku do samego siebie był dość surowy oraz wymagający i to zarówno w początkach swojego nawrócenia, jak również przez całe swoje życie. Postępowanie według zachcianek ciała stawiał w opozycji do życia według ducha, rozumianego jako postępowanie na drodze świętości zgodnie z obranym przez siebie sposobem życia. Pisał: „Każdy ma w swej mocy nieprzyjaciela, mianowicie ciało, przez które grzeszy. Dlatego błogosławiony ten sługa, który mając w swej władzy takiego nieprzyjaciela, będzie zawsze trzymał go związanego i roztropnie miał się przed nim na baczności. Dopóki bowiem tak będzie postępował, żaden inny nieprzyjaciel, widzialny, czy niewidzialny, nie będzie mógł mu szkodzić”. Zawsze jednak w umartwieniu dostrzegał tylko narzędzie, środek, do doskonalenia siebie, a nie cel sam w sobie. Dlatego też nigdy nie obciążał swojego ciała i organizmu ponad siły. Kiedy zarzucano Franciszkowi, że przesadza z umartwianiem siebie, postem i czynieniem fizycznej pokuty, odpowiadał: „Czynię to z umiarem przecie, ciało uczę tak jak dziecię”8 . Nie przyjmował przy tym postawy cierpiętnika, który pokazywałby wobec swoich naśladowców wyższość swojej duchowej postawy.

 

Wyrozumiała łagodność Franciszka wobec braci

W relacji do innych, w tym swoich braci, był bardzo wyrozumiały, wręcz łagodny. Od chwili, kiedy przyłączyli się do niego pierwsi bracia – naśladowcy jego stylu życia, i potem przez całe swoje życie, był wobec nich pełen rozwagi, uważając, aby w odniesieniu do pokarmu, jak też i w innych rzeczach związanych z umartwianiem ciała, nie przekroczyli z jednej strony granicy ubóstwa, ale i z drugiej, granicy roztropności. Nie wymagał od nikogo przesadnej ascezy, raczej pobudzał swoich naśladowców do praktykowania miłości. Jak zauważa Bonawentura „nie podobała mu się nieumiarkowana surowość, która nie byłaby obleczona w serdeczne miłosierdzie i zaprawiona solą roztropności”. Należy zauważyć, że zdarzało się, iż „ganił braci swoich zbyt surowych dla siebie, wyniszczających się zbytnio czuwaniami, postami i umartwieniami cielesnymi”. Niejednokrotnie nakazywał im wręcz odrzucić określone formy pokutne, na przykład takie, które powodowały, że bracia chorowali. Pouczał wszystkich w następujący sposób: „Bracia moi, mówię wam, niech każdy z was liczy się z wymogami ciała swojego. Chociaż któremuś z was wystarczy mniejsza ilość pożywienia do podtrzymania życia, jednak nie chcę, aby ten, który potrzebuje więcej, usiłował naśladować tamtego. Każdy niech daje swemu ciału tyle, ile ono wymaga. Jak bowiem powinniśmy się strzec nieumiarkowania w jedzeniu, bo jest ono szkodliwe dla ciała i dla duszy, tak też, a nawet bardziej – zbytniego powstrzymywania się od przyjmowania pokarmu, gdyż Pan chce miłosierdzia, a nie ofiary”. Zresztą ćwiczenia ascetyczne proponowane braciom przez Franciszka znacznie różniły się od praktyk ówczesnych pokutników. Nie zachęcał nigdy do biczowania się, ani noszenia włosiennicy. Ważniejsze były dla niego wskazania Ewangelii, a więc przede wszystkim przykazanie miłości, a nie zwyczaje panujące w społeczeństwie.

Warto również podkreślić, że św. Franciszek przestrzegał swoich braci przed praktykowaniem umartwień w sposób obłudny, taki, który nie zmienia postawy serca. W swoich Napomnieniach, przytaczając i analizując jedno z Ośmiu Błogosławieństw, stwierdza: „Błogosławieni ubodzy duchem, bo do nich należy Królestwo niebieskie (Mt 5,3). Wielu jest takich, którzy oddając się modlitwom i obowiązkom, nękają swe ciała licznymi postami i umartwieniami, lecz z powodu jednego tylko słowa, które zdaje się być krzywdą dla ich ciała, lub z powodu jakiejś rzeczy, której się ich pozbawia, wzburzają się i wpadają w gniew. Ci nie są ubodzy duchem. Kto bowiem jest rzeczywiście ubogi duchem, ten nienawidzi siebie samego (por. Łk 14,26) i kocha tych, którzy uderzają go w policzek (por. Mt 5,39)”.

Wreszcie usilnie zabiegał i prosił, aby bracia we wszystkim, co czynią, również jeśli chodzi o życie duchowe, kierowali się roztropnością, jako przewodniczką cnót.

 

Wstrzemięźliwość narzędziem i pomocą na drodze do doskonałości

Przykład św. Franciszka w praktykowaniu wstrzemięźliwości i umartwianiu ciała ukazuje potrzebę zaangażowania się człowieka w własne uświęcenie. Proces ten polega przede wszystkim na współpracy z łaską Bożą, otwarciu się na Boże działanie i łaski płynące z dzieła Odkupienia człowieka dokonanego w Osobie Chrystusa, ale nie jest przyjmowaniem wyłącznie postawy biernej. Zaangażowanie człowieka polega na postępowaniu według Bożych przykazań, unikaniu grzechu i życiu w łasce uświęcającej. Franciszek tak rozumianą współpracę z Bogiem nazwał życiem według ducha. Nie ulega wątpliwości, że jest to konkretny wysiłek ze strony człowieka, który ze względu na swą słabą naturę niejednokrotnie ulega zachciankom ciała. Dlatego środkiem służącym właściwemu i odpowiedzialnemu zaspokajaniu potrzeb człowieka staje się wstrzemięźliwość. Jednak, aby właściwie spełniała swe zadanie, musi być praktykowana roztropnie. Tylko wtedy służyć będzie człowiekowi na drodze do życia wiecznego.

 

Zamiast zakończenia

Przyjemność sama w sobie nie jest zła, ale powinna wynikać z czynienia tego, co dobre.

Wstrzemięźliwość jest cnotą, która utrzymuje pragnienia człowieka we właściwych granicach i zapewnia równowagę w używaniu dóbr tego świata.

Św. Franciszek swoim życiem ukazuje, że nie można innym narzucać praktykowania wstrzemięźliwości.

Wstrzemięźliwość, praktykowana we właściwy sposób, nie wyrządza krzywdy i nie jest powodem zła, np. w postaci chorób i wyniszczenia organizmu.

Praktykowanie cnoty wstrzemięźliwości należy ściśle łączyć z przykazaniem miłości. Inaczej staje się bolesną sztuką dla sztuki.

We właściwym praktykowaniu cnoty wstrzemięźliwości potrzebna jest roztropność, która w każdej sytuacji pomaga stosować uniwersalną metodę in medio stat virtus.

O. Benedykt Kordula OFM

---

 

A K T U A L N O Ś C I

 

W dniu 06 lipca 2019 roku przedstawiciele wspólnoty miejscowej FZŚ wraz z o. Asystentem brali udział w Dniu Skupienia w Toruniu – Podgórz. Wspólnota miejscowa Torunia wraz ze swoim Asystentem bardzo ładnie przygotowała program na ten dzień. Mimo że spotkanie o takim charakterze odbyło się pierwszy raz, licznie tercjarze zebrali się z innych wspólnot, aby przeżywać spotkanie z Jezusem. Nie zabrakło również dla wszystkich smacznego poczęstunku, przy którym w sposób braterski wspólnoty spędziły czas. Po posiłku wszyscy odmówili Różaniec i nastąpiło rozesłanie do swoich domostw. Bogu niech będą dzięki za wspaniale przeżyty czas.

 

---

 

KALENDARZ LITURGICZNY

 

01.08 – Wspomnienie obowiązkowe św. Alfonsa Liguoriego, doktora Kościoła
02.08 – Święto NMP Anielskiej z Porcjunkuli /Odpust parafialny/
06.08 – ŚWIĘTO PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO
08.08 – Święto św. Dominika, kapłana, założyciela Zakonu Kaznodziejskiego
09.08 – Święto św. Teresy Benedykty od Krzyża /Edyty Stein/, dziewicy i męczennicy, współpatronki Europy
10.08 – Święto św. Wawrzyńca, diakona i męczennika
14.08 – Wspomnienie obowiązkowe św. Maksymiliana Marii Kolbego, kapłana i męczennika
15.08 – UROCZYSTOŚĆ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY
17.08 – Wspomnienie obowiązkowe św. Jacka, kapłana
20.08 – Wspomnienie obowiązkowe św. Bernarda, opata i doktora Kościoła
21.08 – Wspomnienie obowiązkowe św. Piusa X, papieża
22.08 – Wspomnienie obowiązkowe Najświętszej Maryi Panny, Królowej
24.08 – Święto św. Bartłomieja, Apostoła
26.08 – UROCZYSTOŚĆ NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY CZĘSTOCHOWSKIEJ
27.08 – Wspomnienie obowiązkowe św. Moniki
28.08 – Wspomnienie obowiązkowe św. Augustyna, biskupa i doktora Kościoła
29.08 – Wspomnienie obowiązkowe Męczeństwa św. Jana Chrzciciela

 

---

 

WIADOMOŚCI DLA WSPÓLNOTY FZŚ

Intencja modlitwy obowiązująca wspólnotę w lipcu 2019 roku:
O nowe powołania do FZŚ, błogosławieństwo Boże dla wspólnoty
miejscowej FZŚ oraz wspólnoty św. Piotra i Pawła – Toruń Podgórz

W czwartki o godz. 17.30 nabożeństwo ku czci św. Franciszka, poprzedzone modlitwą Różańcową

W piątki o godz. 17.30 – modlitwa Różańcowa lub nabożeństwo, po wieczornej Mszy św. – Nieszpory

19.08 – Spotkanie rady miejscowej wspólnoty FZŚ  po Mszy św. wieczornej /poniedziałek/, ok. 18.30
25.08 – Spotkanie miesięczne w salce – godz.14.30, Msza św. – godz. 16.00

 

---

 

TERCJARZ – MIESIĘCZNIK FRANCISZKAŃSKIEGO ZAKONU ŚWIECKICH W BRODNICY
Redakcja: s. Bożenna Chełkowska;
Materiały pomocnicze: Konferencje do formacji ciągłej na 2019 rok „W mocy Ducha Pańskiego”
Opieka merytoryczna: O. Sylwester Brzeziński OFM.
Adres: Klasztor Franciszkanów, ul. Sądowa 5a, 87 – 300 BRODNICA, tel. 56 498 25 07.
Adres strony: www.fzsbrodnica.franciszkanie.pl